Khủng bố là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Khái niệm khủng bố

Khủng bố (terrorism) được hiểu là hành vi có chủ đích sử dụng bạo lực hoặc đe dọa sử dụng bạo lực nhằm gây hoảng loạn, sợ hãi hoặc áp lực đối với dân cư, chính quyền hay một tổ chức để đạt được mục tiêu chính trị, ý thức hệ hoặc tôn giáo. Định nghĩa này nhấn mạnh ba yếu tố chính: tính bạo lực, mục đích vượt ra ngoài phạm vi cá nhân, và tác động đến cộng đồng hoặc chính sách công.

Theo UN Office of Counter-Terrorism, khủng bố là mối đe dọa xuyên quốc gia, tác động không chỉ đến an ninh mà còn đến phát triển kinh tế, nhân quyền và ổn định xã hội. Do đó, các nỗ lực chống khủng bố phải mang tính tổng thể, không chỉ tập trung vào biện pháp an ninh mà còn bao gồm chính sách phòng ngừa, phục hồi và hợp tác quốc tế.

Khủng bố thường được phân biệt với các hành vi bạo lực thông thường bởi tính toán chiến lược và mục tiêu chính trị – xã hội. Nhiều vụ tấn công khủng bố nhằm vào dân thường hoặc các mục tiêu phi quân sự để gây tiếng vang lớn, tạo sức ép lên chính quyền hoặc cộng đồng quốc tế.

Vấn đề pháp lý và tranh luận về định nghĩa

Khái niệm khủng bố không có một định nghĩa quốc tế thống nhất do sự khác biệt về hệ thống pháp luật, bối cảnh chính trị và tranh luận về việc phân biệt giữa “khủng bố” và “kháng chiến” hoặc “chiến tranh bất đối xứng”. Các hiệp ước và công ước quốc tế thường liệt kê các hành vi cụ thể (ví dụ: bắt cóc con tin, đánh bom, tấn công dân thường) thay vì định nghĩa khái quát.

Tại Liên Hợp Quốc, nỗ lực xây dựng “Công ước Toàn diện về Chống khủng bố” kéo dài hàng thập kỷ nhưng chưa đạt đồng thuận về định nghĩa chung. UNODC cho rằng sự khác biệt này dẫn tới việc các quốc gia sử dụng khung pháp lý nội địa riêng để xác định và xử lý các hành vi liên quan đến khủng bố.

Một số yếu tố pháp lý thường được xem xét khi xác định khủng bố:

• Mục tiêu chính trị hoặc ý thức hệ của hành vi bạo lực
• Tác động đến dân thường hoặc mục tiêu phi quân sự
• Chủ thể thực hiện là phi nhà nước hoặc có liên hệ phi chính thức
• Phạm vi xuyên quốc gia hoặc gây ảnh hưởng quốc tế

Lịch sử và sự tiến hóa của khủng bố

Hình thức khủng bố đã tồn tại từ thời cổ đại dưới những tên gọi khác nhau. Tuy nhiên, thuật ngữ “khủng bố” xuất hiện phổ biến trong thời kỳ Cách mạng Pháp cuối thế kỷ XVIII (“La Terreur”) khi chính quyền cách mạng sử dụng bạo lực để duy trì quyền lực. Đến thế kỷ XIX – đầu XX, nhiều nhóm chính trị cực đoan sử dụng ám sát và đánh bom để phản đối chính quyền, ví dụ phong trào dân tộc chủ nghĩa ở Nga và châu Âu.

Từ nửa sau thế kỷ XX, khủng bố mang tính quốc tế gia tăng cùng sự bùng nổ giao thông, truyền thông và toàn cầu hóa. Các nhóm như “Baader-Meinhof” ở Đức, “IRA” ở Ireland, hay các tổ chức tại Trung Đông đã tiến hành nhiều vụ tấn công xuyên biên giới, nhắm vào mục tiêu dân sự và biểu tượng quyền lực.

Thế kỷ XXI chứng kiến khủng bố chuyển sang hình thái mới: mạng lưới phi tập trung, sử dụng công nghệ và Internet để tuyển mộ, tuyên truyền và huy động tài chính. Sự kiện 11/9/2001 là dấu mốc thay đổi chính sách an ninh toàn cầu, dẫn đến các chiến dịch chống khủng bố quốc tế quy mô lớn.

Phân loại và typology của hành vi khủng bố

Khủng bố có thể được phân loại theo nhiều tiêu chí khác nhau để phục vụ nghiên cứu và xây dựng chính sách. Phân loại theo chủ thể: khủng bố phi nhà nước (nhóm hoặc cá nhân) và khủng bố nhà nước (chính quyền sử dụng bạo lực để trấn áp dân chúng). Phân loại theo phạm vi: khủng bố nội địa và khủng bố quốc tế/xuyên quốc gia.

Phân loại theo động cơ:

• Khủng bố chính trị: nhằm thay đổi chế độ hoặc chính sách của nhà nước.
• Khủng bố tôn giáo: dựa trên động cơ tín ngưỡng, cực đoan hóa giáo lý.
• Khủng bố dân tộc/chủng tộc: thúc đẩy ly khai hoặc quyền tự quyết.
• Khủng bố ý thức hệ: chống lại một hệ tư tưởng hoặc mô hình xã hội.

Bảng minh họa một số dạng khủng bố theo tiêu chí:

Tiêu chí	Ví dụ
Chủ thể	Phi nhà nước: Al-Qaeda, IS; Nhà nước: sử dụng bạo lực đàn áp dân thường
Phạm vi	Nội địa: nhóm cực đoan trong nước; Xuyên quốc gia: mạng lưới quốc tế
Động cơ	Chính trị: ám sát lãnh đạo; Tôn giáo: khủng bố tự sát; Dân tộc: ly khai

Việc phân loại giúp xác định rõ phương thức đối phó, từ đó phát triển chiến lược phòng ngừa và giảm thiểu tác động của khủng bố đối với xã hội.

Động lực, nguyên nhân và con đường cực đoan hóa

Nguyên nhân thúc đẩy cá nhân hay nhóm tham gia vào các hoạt động khủng bố phức tạp và đa dạng, không thể quy về một yếu tố duy nhất. Nghiên cứu học thuật chỉ ra sự kết hợp của yếu tố chính trị, xã hội-kinh tế, tâm lý cá nhân và bối cảnh cộng đồng. Bất bình đẳng, áp bức, xung đột sắc tộc, thất nghiệp, thiếu cơ hội giáo dục và sự lan truyền tư tưởng cực đoan là những nhân tố góp phần quan trọng.

Quá trình cực đoan hóa thường diễn ra qua nhiều giai đoạn: tiếp xúc với tư tưởng cực đoan, đồng cảm với nhóm cực đoan, chấp nhận bạo lực như phương tiện chính trị, và cuối cùng là hành động. Sự phát triển của Internet và mạng xã hội đã rút ngắn thời gian cực đoan hóa, giúp các tổ chức tuyển mộ dễ dàng hơn và khó bị phát hiện hơn.

Các yếu tố thúc đẩy phổ biến:

• Cảm giác bị loại trừ xã hội hoặc bất công chính trị
• Ảnh hưởng từ nhóm bạn bè, cộng đồng trực tuyến
• Tư tưởng cực đoan dựa trên tôn giáo hay ý thức hệ
• Khủng hoảng bản sắc cá nhân và nhu cầu “tìm ý nghĩa”

Phương thức, chiến thuật và công nghệ

Khủng bố sử dụng nhiều phương thức khác nhau tùy thuộc vào mục tiêu, nguồn lực và bối cảnh. Các chiến thuật phổ biến gồm đánh bom, ám sát, tấn công vũ trang, bắt cóc con tin, tấn công mạng và khủng bố sinh học. Sự phát triển công nghệ đã làm gia tăng phạm vi và hiệu quả của các chiến thuật này.

Internet, mạng xã hội và các công cụ mã hóa giúp các nhóm khủng bố tuyển mộ, tuyên truyền và điều phối hành động trên phạm vi toàn cầu mà không cần cơ sở vật chất phức tạp. Tiền điện tử và hệ thống tài chính phi chính thức cũng hỗ trợ huy động và chuyển tiền mà khó bị kiểm soát.

Theo Global Terrorism Database (GTD), từ năm 1970 đến nay đã ghi nhận hàng trăm nghìn vụ tấn công khủng bố với nhiều xu hướng biến đổi theo thời gian và khu vực. Phân tích dữ liệu này giúp các nhà hoạch định chính sách nhận diện các “điểm nóng” và loại hình tấn công phổ biến.

Tác động nhân đạo, kinh tế và chính trị

Khủng bố gây hậu quả nghiêm trọng về nhân mạng, thương tật, sang chấn tâm lý và tác động dài hạn đến cộng đồng bị ảnh hưởng. Ngoài ra, khủng bố còn làm suy giảm niềm tin xã hội, gia tăng phân cực, và có thể kích thích các phản ứng cực đoan khác, từ đó tạo vòng xoáy bạo lực.

Tác động kinh tế bao gồm thiệt hại trực tiếp (cơ sở hạ tầng, nhân lực) và gián tiếp (giảm đầu tư, du lịch, tăng chi phí an ninh). Một nghiên cứu của Ngân hàng Thế giới cho thấy khủng bố có thể làm giảm tăng trưởng GDP quốc gia bị ảnh hưởng từ 0.5% đến 1% mỗi năm tùy mức độ nghiêm trọng.

Tác động chính trị thường dẫn đến việc mở rộng quyền lực an ninh của nhà nước, ban hành các đạo luật khẩn cấp, tăng cường giám sát. Tuy nhiên, điều này cũng gây tranh cãi về sự cân bằng giữa an ninh và quyền con người, đặc biệt trong các xã hội dân chủ.

Phòng chống khủng bố: pháp luật, chính sách và hợp tác quốc tế

Các biện pháp phòng chống khủng bố hiệu quả đòi hỏi sự kết hợp giữa công cụ pháp luật, hành chính, quân sự, tình báo và các chương trình xã hội nhằm phòng ngừa cực đoan hóa. Nhiều quốc gia đã ban hành luật chống khủng bố riêng, tăng cường năng lực tình báo và kiểm soát tài chính để ngăn chặn tài trợ khủng bố.

Trên bình diện quốc tế, Liên Hợp Quốc thành lập Văn phòng Chống khủng bố và 19 công ước, nghị định thư liên quan. Các tổ chức khu vực như EU, ASEAN, và Interpol cũng triển khai cơ chế chia sẻ thông tin, hỗ trợ pháp lý lẫn nhau và phối hợp truy tố các nghi phạm khủng bố.

Các chương trình phòng ngừa tập trung vào:

• Tăng cường giáo dục và hòa nhập xã hội
• Phát triển cộng đồng, giảm bất bình đẳng
• Chống tuyên truyền cực đoan trên Internet
• Hỗ trợ tái hòa nhập cho những người từ bỏ cực đoan

Đo lường, dữ liệu và phương pháp nghiên cứu

Việc đo lường khủng bố phụ thuộc vào tiêu chí xác định vụ việc và nguồn dữ liệu thu thập. Các cơ sở dữ liệu như GTD cung cấp thông tin chi tiết về thời gian, địa điểm, thủ phạm, loại vũ khí và số nạn nhân. Tuy nhiên, các hạn chế như thiếu dữ liệu ở vùng xung đột, thiên lệch truyền thông và khác biệt pháp lý giữa các quốc gia vẫn tồn tại.

Phương pháp nghiên cứu khủng bố kết hợp định lượng và định tính. Định lượng gồm phân tích thống kê, mô hình dự báo rủi ro, chuỗi thời gian. Định tính gồm nghiên cứu tình huống, phỏng vấn nhân chứng, phân tích nội dung tuyên truyền cực đoan. Our World in Data tổng hợp xu hướng toàn cầu dựa trên GTD để cung cấp cái nhìn toàn cảnh về khủng bố qua các thập kỷ.

Đạo đức, nhân quyền và cân bằng chính sách

Chống khủng bố đặt ra câu hỏi khó khăn về cân bằng giữa an ninh và bảo vệ quyền con người. Các biện pháp khẩn cấp như giám sát điện tử, giam giữ không xét xử hay trục xuất có thể vi phạm quyền cơ bản nếu không có cơ chế kiểm soát. Do đó, các cơ quan nhân quyền quốc tế khuyến nghị tích hợp nguyên tắc pháp quyền và nhân quyền trong mọi chiến lược chống khủng bố.

Một số nguyên tắc cần đảm bảo:

• Tôn trọng pháp luật quốc tế và công ước nhân quyền
• Bảo vệ quyền được xét xử công bằng và quyền riêng tư
• Minh bạch trong điều tra, truy tố và quản lý tài chính chống khủng bố
• Đánh giá độc lập hiệu quả và tác động xã hội của các biện pháp

Việc hỗ trợ nạn nhân khủng bố, phục hồi cộng đồng và nâng cao nhận thức xã hội cũng là thành tố quan trọng giúp giảm tác động lâu dài và ngăn ngừa sự gia tăng cực đoan hóa.

Tài liệu tham khảo

1. United Nations Office of Counter-Terrorism. https://www.un.org/counterterrorism/
2. United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC). Defining terrorism and key issues. https://www.unodc.org
3. Global Terrorism Database (GTD), National Consortium for the Study of Terrorism and Responses to Terrorism (START), University of Maryland. https://www.start.umd.edu/gtd
4. Our World in Data. Terrorism. https://ourworldindata.org/terrorism
5. RAND Corporation. Research and analysis on terrorism. https://www.rand.org/topics/terrorism.html
6. UN Security Council Counter-Terrorism Committee. https://www.un.org/securitycouncil/ctc/
7. Congressional Research Service. Understanding and conceptualizing domestic terrorism (R47885). https://crsreports.congress.gov/